دوراهی‌ها در معماری مدارس کارآمد

قسمت چهارم – مدرسه باکفش یا بدون کفش؟ (بخش1) 

 

مجموعه نوشته‌های “دوراهی‌ها در معماری مدارس کارآمد”، به بخشی از تردیدها و تصمیم‌های چالشی می‌پردازد که انتخاب کردن در آن‌ها، قدری دشوار است. انتخاب‌هایی که در معماری و مبلمان محیط‌های یادگیری اثرگذار است و برای پذیرش هر یک از دو راه، باید تأثیرات معماری و مبلمان محیط در آن انتخاب را پیش‌بینی و بررسی نمود. یکی از این دوراهی‌ها، از پا درآوردن و یا به پا کردن کفش در زمان حضور در مدرسه است که در این شماره و شماره بعدی به آن می‌پردازیم.

 

تصویر1- کفشکنی مدرسه

 

• مدرسه با کفش یا بدون کفش؟

این که دانش‌آموزان در بدو ورود به ساختمان مدرسه کفش‌های خود را از پا درآورده و در یک جاکفشی قرار بدهند و در فضاهای مدرسه بدون کفش و یا با یک پاپوش دیگری تردد کنند، از موضوعات مورد بحث در بعضی مدارس است که موافقان و مخالفان خود را دارد و از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. تأثیرات انتخاب هر یک از مسیرهای دوراهی مدرسه بدون کفش یا با کفش در معماری هم بسیار گسترده است. بهتر است بگوییم به یکی از دوراهی‌هایی رسیدیم که قبل از انتخاب مسیر، باید به خوبی فکر کنیم و همه جوانب کار را بررسی کنیم. این بررسی و تصمیم‌گیری پیرامون آن، از شرایط انتشار ویروس کرونا یا کووید19 تأثیر قابل توجهی می‌پذیرد. اما از آن‌جا که امید داریم تا این شرایط به زودی به وضع نسبتاً عادی بازگردد، بحث ما تا حدودی مستقل از شرایط به اصطلاح کرونایی این روزها چارچوب‌بندی می‌گردد.

تصویر2- مدرسه باکفش یا بدون کفش؟

• پیشینه موضوع در ایران و جهان

خانه ایرانی؛ بدون کفش

در فرهنگ زندگی ایرانی که از ریشه بسیار دیرینه‌ای در سنت پیشینیان ما برخوردار است، محیط زندگی در خانه‌های ایرانی، بدون کفش فرض می‌شود. حتی امروزه در فرهنگ آپارتمان‌نشینی هم در بیشتر منازل به همین منظور، در بدو ورود، محلی به عنوان کفش‌کنی پیش‌بینی می‌شود و یا یک جاکفشی وجود دارد. اما این که بیشتر مردم در زمان زندگی در خانه‌ خود، بدون کفش هستند تا چه حد می‌تواند در مدرسه هم از آن پیروی شود؟

کفش و مکتب‌خانه‌ها

در گذشته و در مکتب‌خانه‌ها و همچنین مدارس علمیه، قاعده کلی مبتنی بر این بود که اساتید و شاگردان قبل از ورود به محل درس و بحث، کفش از پا در می‌آوردند. رسم بر این بود که افراد روی زمین بنشینند و به دور استاد حلقه بزنند. محیط مکتب‌خانه‌ها معمولا دکان یا اتاق بزرگی بود که در آن حصیر یا نمد انداخته می‌شد و مدرس و یا استاد پشت یک میز کوتاه و روی زمین می‌نشست. در یک مکتب‌خانه، شاگردان در کنار یکدیگر و دورتادور معلم، بدون کفش روی تشکچه می‌نشستند و یکی دو ساعت درس می‌خواندند.

 تصویر3- مکتب‌خانه

کفش و مدرسه‌ها

 این موضوع در مدارس امروزی که حدود یکصد سال از به پا شدن آن‌ها می‌گذرد، به شکل دیگری بدل شده است. زمان حضور افراد در شرایط عادی به حداقل یک نیمروز افزایش پیدا کرد و حتی در برخی مدارس از اولین ساعات صبح تا پایان روز هم می‌توان شاهد حضور دانش‌آموزان در مدرسه بود. هر چند در این روزها به جهت شیوع ویروس کرونا، این حضور به حداقل ممکن رسیده‌است اما همانگونه که اشاره شد بررسی‌های ما در این مقاله بیشتر معطوف به شرایط عادی است که امید داریم به آن شرایط بازگردیم. با این فرض، حضور طولانی دانش‌آموزان در شرایط عادی در مدرسه، یکی از مسائلی است که باید حتما مورد توجه قرار گیرد.

تصویر4- اولین مدارس امروزی در ایران

یکی دیگر از اتفاقاتی که در مدارس پس از مکتبخانه‌ها دیده می‌شود، وجود میز و نیمکت‌هایی است که معمولا سنگین هستند و جابجایی آن‌ها روی یک سطح فرش شده دشوار است. از این رو در بیشتر این مدارس، افراد با کفش تردد می‌کنند. این اتفاق حتی در بعضی از مدارس علمیه و یا حوزه‌های علوم دینی هم سرایت پیدا کرده‌است. امروزه در مدارس ما، هر دو رویکرد قابل مشاهده است. در برخی مدارس دانش‌آموزان بدون کفش حضور دارند اما در بیشتر مدارس، افراد در بیشتر فضاها با کفش تردد می‌کنند و فقط در فضاهایی مانند نمازخانه کفش خود را درمی‌آورند.

تصویر5- مدارس بدون کفش در بین مدارس امروز ایران

پوشیدن کفش در فرهنگ ژاپنی

اما وضعیت پوشیدن یا نپوشیدن کفش در مدارس سایر نقاط جهان هم جالب توجه است. در حالی که در بعضی از نقاط جهان با سنت‌ها و فرهنگ حاکم، سازگار است، در برخی دیگر از نقاط هم در تعارض و مغایر می‌باشد.

یکی از کشورهایی که می‌توان گفت فرهنگ کفش پوشیدن در خانه توانسته است تا حدودی به مدارس آن هم سرایت کند، کشور ژاپن است. مسؤولیت نظافت در مدارس دولتی ژاپن به عهده خود دانش‌آموزان است و کسی را به این منظور استخدام نمی‌کنند. این موضوع آثار تربیتی مناسبی در زمینه مسؤولیت‌پذیری و برخی مهارت‌های زندگی در بر دارد که البته از موضوع این مقاله خارج است. اما اولین کاری که به نظافت مدرسه و محافظت از کفپوش‌های آن کمک می‌کند همین درآوردن کفش در بدو ورود به ساختمان مدرسه است. در تعداد قابل توجهی از مدارس ژاپن، همه افراد مدرسه، از مدیران و معلمان تا تک به تک دانش‌آموزان آن، پس از درآوردن کفش‌های خود و قراردادن آن‌ها در جعبه‌‌ای که گتاباکو می‌نامند، دمپایی یا کفش مخصوص سرپوشیده‌ای را که به آن یواباکی می‌گویند به پا می‌کنند تا پای دانش‌آموزان و سایر افراد را را از سرما و سطوح سخت زمین، محافظت کند. این اتفاق، برخاسته از همین فرهنگ در خانه‌های ژاپنی است. مردم سنتی ژاپن، عادت به خوردن غذا روی زمین دارند. بنابراین ، آن‌ها هنگام ورود به خانه، کفش خود را درمی‌آورند تا از کثیف شدن کف اتاق جلوگیری شود. این موضوع در جامعه سنتی ژاپن، تا حدود زیادی در خانه و مدرسه با یکدیگر هماهنگ و هم‌راستا است.

تصویر6- کفشکنی یک مدرسه بزرگ در ژاپن

کفش و مدارس در اروپا

دوراهی پوشیدن یا نپوشیدن کفش در مدارس کشورهای اروپایی وضعیت‌های گوناگونی دارد. مثلاً در کشورهای حوزه اسکاندیناوی مانند فنلاند و دانمارک، نپوشیدن کفش و یا تعویض کفش بیرونی با کفش یا صندل داخلی امری رایج و شایع است. در برخی از مدارس انگلیس هم دانش‌آموزان و معلمین مدرسه کفش‌های خود را در ابتدای ورود به مدرسه در می‌آورند و داخل مدرسه با پای پوشیده با جوراب و یا به پا کردن صندل تردد می‌کنند.

تصویر7 – گرایش  به نظریه مدرسه بدون کفش در برخی مدارس اروپا

این اتفاقات الزاماً با فرهنگ رایج در خانه‌ها هماهنگی ندارد. جالب است که حتی در بعضی از کشورهای اروپایی مانند اسپانیا و ایتالیا که استفاده از کفش‌های بیرونی در داخل خانه و حتی روی تخت‏‌خواب هم رواج دارد، در برخی مدارس، نظریه مدرسه بدون کفش را مورد آزمایش قرار داده‌اند که بر اساس این تحقیقات، یادگیری و رفتار دانش آموزان بهبود یافته است.

در ارتباط با تحقیقات بین المللی انجام شده در این زمینه در شماره بعدی به تفصیل خواهیم پرداخت اما در این‌جا به همین مقدار بسنده می‌کنیم که موضوع پوشیدن یا نپوشیدن کفش در مدارس در همه جای دنیا به عنوان یک دوراهی چالشی مورد توجه قرار دارد و حتی در کشورهایی که فرهنگ رایج در خانه‌های آن‌ها با پوشیدن کفش سازگار است، مدارس زیادی وجود دارد که دانش‌آموزان در آن‌ها بدون کفش تردد و تحصیل می‌کنند.

 

• برخی نگرانی‌ها از مدارس بدون کفش

در این جا به شکلی خلاصه به برخی از نگرانی‌ها پیرامون مدارس بدون کفش اشاره می‌کنیم و امکان پاسخ‌گویی به این نگرانی‌ها و همچنین پرداختن به مزایای مدارس بدون کفش در تحقیقات بین‌المللی و تجربیات داخلی را به شماره بعد مؤکول می‌نماییم.

بهداشت و آلودگی کفپوش‌های پرزدار

در یک مدرسه بدون کفش، کفپوش‌های پرزدار، مانند فرش و موکت به تدریج آلوده می‌شوند و ضمن اینکه نظافت آن‌ها دشوار است، موجب آسیب به بهداشت عمومی در مدرسه می‌شوند. این کفپوش‌ها از بوی بد پاهای بدون کفش نیز بی‌نصیب نیستند و چه بسا تا مدتها این بوی نامطبوع از آن‌ها احساس می‌شود. این یکی از بزرگترین نگرانی‌ها برای تصمیم گیری در این زمینه است.

آسیب های فیزیکی تردد بدون کفش روی کفپوش‌ها یا سطوح سخت

تردد بدون کفش و حتی نشستن طولانی‌مدت روی زمین سفت و سطوح سخت، به تدریج به مفاصل پا و کمر آسیب می‌زند. سطوح سنگی، سرامیکی، کفپوش‌های پی وی سی و لمینیت و مانند آن‌ها در زمره سطوح سخت می‌باشند. البته این نوع سطوح و کفپوش‌ها از نظر امکان نظافت کردن در شرایط عادی قبل از انتشار ویروس کرونا، از وضعیت مطلوبی برخوردار بودند ولی در شرایط امروز، با این‌که ضدعفونی کردن و ویروس‌زدایی آن‌ها چندان مشکل نمی‌باشد، اما قبل از ضدعفونی، ویروس‌ها در مدت زمان بیشتری روی این سطوح باقی می‌مانند.

خروج اضطراری و گره ترافیکی در کفش‌کنی!

پر واضح است که تخلیه یک مدرسه بدون کفش در شرایط اضطراری با چالش خروج در هنگام رسیدن به مرحله به پا کردن کفش‌ها روبرو می‌شود. در زمانی که کل جمعیت مدرسه لازم است به اضطرار و با سرعت از مدرسه خارج شوند این موضوع بسیار اهمیت پیدا می‌کند.

عوارض تربیتی

اگر در یک مدرسه، فضاها فرش شده باشند و کف کلیه فضاها پاکیزه باشند، به طور طبیعی احتمال دراز کشیدن دانش‌آموزان در زمان خستگی در گوشه و کنار محیط مدرسه زیاد می‌شود. هر چند این اتفاق کوتاه‌مدت باشد، با توجه به اینکه برخی از فضاهای مدرسه موقعیت‌هایی رسمی هستند و چه بسا محل تردد معلمین و همچنین اولیاء دانش‌آموزان می‌باشند، این رویداد در این فضاها زیبنده و خوشایند نمی‌باشد. این هم یکی از عوارض در مدارس بدون کفش است که توجه به آن از نظر تربیتی و همچنین تصویر عمومی مدرسه، واجد اهمیت و ارزش می‌باشد.

اما آیا این نگرانی‌ها قابل تقلیل و یا زدودن نیستند؟ آیا مزایای مدرسه بدون کفش به اندازه‌ای هست که بتواند معایب آن را قابل اغماض نماید؟ در قسمت بعدی، ضمن بررسی این نگرانی‌ها و پرداختن به مزایای مدرسه بدون کفش، در جهت جمع‌بندی موضوع برای افزیش آگاهی لازم در انتخاب مسیر در این نوع از دوراهی تلاش خواهیم کرد.

 نظر شما در این رابطه چیست؟ شما نیز می‌توانید تجربیات مدرسه‌ای خود در این رابطه را به کمک رایانامه سایت معماری مدارس کارآمد، با ما  به اشتراک بگذارید.