دوراهی‌ها در معماری مدرسه کارآمد

قسمت سوم – کلاس شفاف یا کلاس ناپیدا؟ (بخش2)

در قسمت قبل، طرح موضوع دوراهی شفافیت یا عدم شفافیت در دیواره‌های داخلی کلاس‌ها و فضاهای مدرسه با دلایل و نتایج مثبتی که این شفافیت می‌تواند در پی داشته باشد مطرح شد. گفته شد که اگر دیوارهای داخلی مدرسه، دارای شفافیت باشند، نور طبیعی، امکان می‌یابد تا با عبور از لایه اول، تا حدی به لایه‌های بعدی راه پیدا کند و کیفیت فضاهای داخلی را ارتقاء بخشد. همچنین توسعه چشم‌اندازهای داخلی به کمک این شفافیت، منجر به دلباز شدن محیط و رفع خستگی چشم در نگاه به نقاط نسبتاً دوردست می‌گردد. ضمن اینکه دیده شدن بهتر فعالیت‌ها و رویدادها در پی ایجاد شفافیت، می‌تواند علاوه بر سرایت شور و نشاط موجود در تلاش‌های مورد مشاهده، به نظارت عمومی رویدادها در مدرسه کمک کند و مسؤولین مدرسه را از سرک کشیدن به فضاها که صورت خوشایندی ندارد، بی‌نیاز کند.

اما شفافیت در دیواره‌های داخلی علاوه بر دارا بودن فرصت‌هایی که برشمرده شد، تهدیدهایی هم در پی دارد و همین موضوع باعث شده است تا به عنوان دوراهی از آن یاد کنیم. در این قسمت به نگرانی‌ها و تهدیدهای مرتبط و همچنین راهکارهای مواجهه با این نگرانی‌ها می‌پردازیم.

نگرانی‌های معلمین

شفافیت دیوارهای یک کلاس، مخالفین بسیار سرسختی هم دارد. گاهی اوقات که این موضوع در جمع معلمین یک مدرسه مطرح می‌شود، برخی از معلمین را به دلیل‌های گوناگون، نگران می‌کند.

پرت شدن حواس بچه ها

کلاس درس آقای معلم، قوانین زیادی دارد. در بیشتر مواقع در این کلاس، آقای معلم مشغول به صحبت با بچه‌هاست و یکی از قوانین، آن است که وقتی آقای معلم صحبت می‌کند، همه بچه‌ها باید به حرف‌های او به دقت گوش فرا دهند. بله. برای این معلم، کلاس با دیوارهای ضخیم اولویت دارد. اما این معلم از ذهن بچه ها خبر ندارد. او شاید بتواند لحظاتی کوتاه، توجه بچه‌ها را به خود جلب کند اما در بیشتر اوقات، بچه ها فقط در ظاهر به او توجه دارند در حالی که ذهنشان به مانند یک پرنده بسیار پرتحرک، از این شاخه به شاخه دیگر می‌پرد و به بوستان‌های دوردست سفر می‌کند.

اما در طرف مقابل، کلاس فعال بر پایه و محور فعالیت دانش‌آموزان، کلاس پرنشاطی است که ممکن است در میانه آن کلاس، مدیر مدرسه وارد شود و چرخی بزند و از آن کلاس خارج شود، اما برخی از دانش‌آموزان که غرق در فعالیت خود هستند متوجه ورود و خروج مدیر مدرسه در حین فعالیت خود نباشند. آیا در چنین کلاسی این که بیرون از کلاس دیده شود یا ناپیدا باشد می‌تواند منجر به حواس‌پرتی در بچه‌ها شود؟! ضمن اینکه تصویر حرکت افراد در خارج از کلاس درس برای مدتی ایجاد کنکاوی و سؤال در بچه‌ها می‌کند اما به تجربه ثابت شده‌است که پس از چندی این رفت و آمدها شکلی عادی و تکراری به خود می‌گیرد و به هیچ وجه توجه بچه‌ها را نمی‌تواند به خود جلب کند.

تصویر1- ذهن دانش‌آموزان در یک چهاردیواری غیرشفاف، قابل حبس نیست

کلاس من لو نرود!

یک معلم ممکن است دوست نداشته باشد تا طرح و برنامه کلاس او برای دیگران شناخته و بر ملا شود. معلمی که کلاس درس خود را با تعبیر “چهاردیواری، اختیاری” در حوزه و حیطه مطلق از احاطه خود می‌پندارد و ورود هر نگاهی به کلاس را ممنوع می‌داند، شفافیت در دیوارهای کلاس، او را به شدت نگران می‌کند. هرچند این شکل از نگاه، تا حدود زیادی منسوخ شده‌است. اکنون در یک دنیای شیشه‌ای زندگی می‌کنیم که در آن باید تجربیات افراد به شکل درستی به اشتراک گذاشته شود. در بعضی از مدارس، متولیان و مدیران آن مدارس، طبق یک برنامه کاملا شفاف و رسمی از کلاس‌ها بازدید می‌کنند و تجربیات مثبت به دست آمده را با دیگر معلمین به اشتراک می‌گذارند. توسعه شیوه‌ها و راهکارهای سازنده در یک مدرسه به چنین برنامه‌هایی بسیار وابسته است.

نوع دیگری از نگرانی وجود دارد که در مدرسه‌ای که در یک پایه تحصیلی چند کلاس وجود دارد بیشتر به چشم می‌خورد. مثلا در یک مدرسه دو یا سه کلاس دهم وجود دارد. معلم این سه کلاس یک برنامه را در سه کلاس تکرار می‌کند. گاهی اوقات برخی از معلمین علاقه ندارند که بچه‌های کلاس بعدی بدانند که در کلاس ساعت قبل آن درس چه گذشته است؟ شفافیت دیوارهای کلاس‌ها زحمت معلمین را در این رابطه زیاد می‌کند. این موضوع با تنوع در برنامه‌ها و روش‌های معلم تا حدودی قابل جبران است. با این زاویه از نگاه، خود این شفافیت روشی برای غافلگیری نشاط‌افزا در کلاس بعدی می‌شود و بچه‌هایی که در انتظار آنچه در کلاس قبل دیده‌اند هستند با پدیده جذاب جدیدتری روبرو می‌شوند و این جاست که تهدید به فرصت تبدیل می‌گردد.

 

حدود و آفات شفافیت

از قدیم گفته‌ایم و شنیده‌ایم که “هر چیزی حدی دارد”. شفافیت و شیشه‌ای شدن دیوارهای کلاس درس هم اندازه‌ای دارد. بعضی اوقات برخی از گردانندگان مدارس با شنیدن فواید این شفافیت و دیدن تصاویری که جذاب هستند ولی نمی‌توانند راهنمای خوبی باشند، بدون بررسی دقیق و کارشناسانه دست به شفاف‌سازی دیوارهای کلاس به شکلی می‌زنند که معایب نتیجه کار آن‌ها از مزایای آن سبقت می‌گیرد. این موضوع نیاز به دقت در زمینه‌های مختلفی دارد که به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

کلاس، آکواریوم نشود

شیشه‌ای شدن بیش از حد یک کلاس آن را از محصوریت فضایی خارج می‌کند و افرادی که در آن هستند احساس نمی‌کنند که در یک فضایی که مال خودشان است و بالاخره تا حدودی از فضاهای مجاورش، حداقلی از میزان جدا شدن را دارد قرار دارند. نیاز به فضاهای نسبتاً دنج و دارای هویت مستقل برای ایجاد حس تعلق و همچنین انجام فعالیت‌هایی که چنین فضاهایی را می‌طلبد، باید مورد توجه قرار گیرد. تجربه نشان می‌دهد که اگر مثلا یکه کلاس را با چهار دیوار پیرامونش فرض کنیم، خوب است که حداکثر یک یا در شرایطی خاص دو دیوار کاملا شفاف داخلی داشته باشد. این موضوع در هر موقعیتی نیاز به بررسی مختص به آن موقعیت را دارد و نمی‌توان یک الگوی مشترک برای آن تعریف کرد.

تصویر 2 – نیاز به دیوار برای مبلمان

ما دیوار می‌خواهیم

وجود دیوار غیر شیشه‌ای معمول و رایج، یک نیاز اساسی برای هر کلاس و حتی دفاتر در یک مدرسه است. این دیوارها برای جایگیری کمدها و قفسه‌هایی که باید در کنار فضای کلاس باشند کاربرد دارند. به خصوص، کمدها و قفسه‌هایی که معمولاً پشت آن‌ها منظره خوشایندی ندارند باید به یک دیوار کاملا غیر شفاف تکیه داده شوند. همچنین، یک دیوار برای ما امکان نصب انواع تابلو و یا برخی از آثار و نتایج فعالیت‌های دانش‌آموزی را می‌دهد. ضمن اینکه دیوارها، بهترین بخش از سطوح یک اتاق برای جایگیری کلید و پریز برق و برخی دیگر از تأسیسات لازم هستند. جایگیری برخی از این تأسیسات مانند کلید و پریز برق در کف و روی زمین، برای یک مدرسه بسیار خطرآفرین است. به طور خلاصه، مبلمان صحیح کلاسی که مثل آکواریوم شده است بسیار دشوار و چه بسا غیر ممکن می‌شود.

خطرات شیشه؟ شیشه بی‌خطر!

یکی از آفت‌های شفافیت در جداره‌های کلاس، بی‌توجهی در انتخاب نوع شیشه برای ایجاد این شفافیت است. شیشه‌های معمولی، بسیار خطرناک هستند. احتمال شکستن شیشه موجود در دیوار یک کلاس چند برابر دیوار یک خانه و یا یک مکان کم‌رفت و آمد است. شکستن شیشه‌های معمولی در اثر برخور افراد یا اشیاء و همچنین زلزله و یا هر نوع رویداد دیگری، بسیار خطرآفرین است.

بدیهی است که شیشه‌های دیواره‌های یک کلاس باید از نوع مقاوم سکوریت باشد. شیشه‌های سکوریت، شیشه‌هایی هستند که در اثر فرایند حرارت‌دهی به شیوه‌ای خاص، مقاوم می‌گردند. به راحتی نمی‌شکنند. معمولاً لبه های پیرامونی این شیشه‌ها، آسیب‌پذیر می‌باشند و باید پوشیده و محافظت شوند. مهمترین ویژگی این شیشه ها آن است که در صورت شکسته شدن به قطعات بسیار ریز و بی‌خطر تبدیل می‌شوند که لبه‌های چندان تیزی ندارند. در واقع این شیشه‌ها نمی‌شکنند بلکه به اصطلاح رایج “پودر” می‌شوند. حال اگر لمینیت هم شده باشند و یا برچسب‌های ویندوفیلم روی آن‌ها نصب شده باشد، در صورت پودر شدن،  مانند یک سطح نرم قابل جابجایی هستند. شیشه‌های سکوریت و لمینیت، مقاوم و ایمن و کاملا بی‌خطر هستند و البته هزینه بیشتری برای تهیه آن‌ها باید پرداخت که این خود نقطه ضعف بزرگی برای این نوع از شیشه‌هاست.

تصویر3- چگونگی شکستن انواع شیشه‌ها

انعکاس صدا و شیشه‌ها

نقاط ضعف شیشه‌های مقاوم و ایمن، تنها در هزینه بالای آن‌ها خلاصه نمی‌شود. همه شیشه‌ها، چه مقاوم باشند و چه نباشند، دارای سطوح صیقلی هستند. سطوح صیقلی مثل شیشه، سنگ سابیده، سرامیک و مانند این‌ها، نقش جدی در انعکاس صدا در محیط دارند. کسانی که در دبستان‌ و پیش‌دبستان فعالیت دارند بیش از مقاطع تحصیلی دیگر، رنج تحمل سر و صدای ناشی از انعکاس جیغ و فریادهای جمع‌های بچه‌های مدرسه را درک می‌کنند. این موضوعی نیست که بتوان به سادگی از آن صرف نظر کرد و افراد را در برابر آن به صبر و تحمل دعوت کرد.

شاید به زودی بشنویم که سطوح شیشه را می‌توان با پوشش مواد نانو، بدون کاهش شفافیت، مجهز به جاذب صدا کرد و از انعکاس صدا در این سطوح جلوگیری نمود، اما تا آن زمان علاوه بر محدود کردن نسبی در سطوح شیشه‌ای و زیاده‌روی نکردن در استفاده از آن، راهکارهای دیگری را باید جست و جو کرد. مهمترین این راهکارها استفاده از ظرفیت‌های جاذب صوت در سطوح دیگر است. استفاده از وول‌پنل‌های جاذب صدا در سطوح غیر شیشه‌ای مانند سقف و دیوارها و همچنین استفاده از فرش، موکت و یا هر نوع سطح پرزدار دیگر در کف می‌تواند تا سطح زیادی در این زمینه به کار آید.

تصویر4- تولیدات داخلی پنل‌های جاذب صدا با کیفیت و قیمت مناسب

عبور آگاهانه از دوراهی‌ها

دوراهی شفاف یا غیرشفاف بودن دیوارها در کلاس‌ها و مدرسه، یک دوراهی بسیار چالشی است که به بخش کوچکی از آن پرداخته شد. این موضوع با این پیش‌فرض که مدرسه ما یک مدرسه با محوریت فعالیت دانش‌آموزان در محیط‌های یادگیری آن است ارزش بیشتری برای دنبال کردن پیدا می‌کند. برای انتخاب راه درست و یا نزدیک شدن به هر سمت از این دوراهی باید به خوبی همه زوایا را دید و به شکلی کاملا آگاهانه درباره آن تصمیم گرفت. بدیهی است که این یک رویکرد صحیح در مواجهه و رودررویی با همه دوراهی‌ها است.