دوراهی‌ها در معماری مدرسه کارآمد

قسمت دوم – کلاس شفاف یا کلاس ناپیدا؟ (بخش1)

 

در قسمت پیشین، موضوع دوراهی‌ها در معماری مدرسه به تفصیل و با طرح چندین مثال تبیین شد. دوراهی‌هایی از جنس تصمیم‌گیری که موضوع کلی و کالبدی آن‌ها، شکل و صورتی معمارانه دارند ولی به طور قطع، در رویدادها و فرایندهای آموزشی و تربیتی مدرسه تأثیرگذار هستند. در این قسمت به موضوع ایجاد یا عدم ایجاد شفافیت در جداره‌های یک کلاس که در سال‌های اخیر به یکی از این دوراهی‌ها به عنوان یک چالش در تصمیم‌گیری در برخی از مدارس تبدیل شده است می‌پردازیم. 

چرا برخی دیوارها شفاف شود؟!

شفافیت دیوارهای یک کلاس یا یک دفتر در مدرسه چه مزایایی دارد؟ چرا باید به این موضوع بپردازیم؟ چه دستاوردی در توجه به شفاف‌سازی جداره‌های داخلی بین کلاس‌ها و محیط‌های دیگری همچون راهروها، نصیب یک مدرسه می‌شود؟ اصلا در محیط‌های مدارس با دیوارهای کاملاً غیرشفاف، چه مشکلاتی وجود دارد که با ایجاد این شفافیت، می‌توان آن‌ها را برطرف کرد و یا اینکه آن‌ها را کاهش داد؟

روشنایی لایه بعدی

در حالی که آفتاب می‌تابد، از حیاط مدرسه عبور می‌کنیم و وارد ساختمان آن مدرسه می‌شویم. وقتی چند قدمی به داخل فضای مدرسه حرکت می‌کنیم متوجه می‌شویم که همه چراغ‌های راهروها روشن است. روز است و انتظار ما این است که تابش آفتاب می‌تواند همه‌جا را روشن کند. برای صرفه‌جویی در مصرف برق باید این چراغ‌ها را خاموش کرد. چراغ‌ها را خاموش می‌کنیم. چه می‌بینیم؟ هیچ!  چشم، چشم را نمی‌بیند. باید چراغ‌ها روشن باشد. بدتر از آن این‌که حتی وقتی همه چراغ‌ها هم روشن است، کیفیت محیط از نظر روشنایی مطلوب، بسیار پائین است. بله. هیچ چیزی جای نور طبیعی را نمی‌گیرد.

شکل 1-عبور نور از فضاهای پیرامون به فضاهای مرکزی با دیوارهای شفاف داخلی

حالا چه باید کرد؟ اگر دیواره‌ هر یک از کلاس‌ها و دفاتر در مرز مشترک بین آن‌ها و این راهروی تاریک، شفاف بود، نور از آن کلاس‌ها و دفاتر عبور می‌کرد و به لایه بعدی که همان راهروی تاریک است نفوذ می‌کرد. بدون تردید ورود نور طبیعی دست دوم از لایه اول به لایه بعدی هم کیفیت روشنایی در محیط را بالاتر می‌برد. حتی اگر لازم باشد برای تأمین روشنایی مطلوب باز هم از نور مصنوعی کمک گرفت، این وضعیت از وضعیت تاریکی مطلق، به مراتب بهتر و قابل قبول‌تر است.

توسعه عمق دید

دانش‌آموزان در کلاس درس خود نشسته‌اند و مشغول مطالعه و یا فعالیت آموزشی دیگری هستند. یکی از دیوارهای کلاس آن‌ها دو پنجره کوچک به سمت بیرون دارد. مدیران مدرسه معتقدند که دیده شدن بیرون کلاس توسط بچه‌ها منجر به حواس‌پرتی آن‌ها می‌شود. برای همین بخش‌های پایین پنجره‌ها را با برچسب مات‌کننده پوشانده‌اند. سه دیوار دیگر هم هیچ منفذی به بیرون ندارند. هر کدام از دانش‌آموزان وقتی سر از کتاب و دفتر خود برمی‌دارند، در چهار طرف خود چهار دیوار بسته می‌بینند. در چنین شرایطی چه احساسی باید داشته باشند؟ احساس قرار داشتن درون یک جعبه یا سلول یک زندان. آن هم نه در بند عمومی آن. چه بسا بند عمومی یک زندان، از بسیاری از این نوع کلاس‌ها و مدارس دلبازتر است.  این شرایط بیشتر به بند و سلول‌های انفرادی آن‌ها نزدیک است!

شکل2-1 فضای تاریک راهرو یک مدرسه در تهران 

شکل2-2 راهرو دلباز بند عمومی یک زندان

نقطه مقابل این وضعیت چگونه‌است؟ کلاس درسی که پنجره‌های بیرون آن چشم‌انداز طبیعی زیبایی دارد و وقتی بیرون را می‌بینند مشاهده درختان یا حتی یک درخت، روح آن‌ها را سرزنده می‌کند. اما اصل صحبت ما روی جداره‌های داخلی است. سر را بلند می‌کنند و به جای اینکه آخرین نقطه قابل رؤیت آن‌ها در فاصله 5 متری چشم‌هایشان باشد، به واسطه این شفافیت، تا فاصله بیش از 15 متری خود را می‌بینند.

شکل3- شفافیت و گسترش عمق دید

 شاید بگوییم خوب این چه خاصیتی دارد؟ نخستین اثر ارزنده این ویژگی، دلگشا بودن محیط و باز بودن چشم‌اندازهای داخلی است که این دلباز بودن منجر به نشاط بصری و روحی دانش‌آموزان می‌شود. شاید مهم‌ترین اثر را همین ایجاد چشم‌انداز وسیع بدانیم. ویژگی دیگر را رفع خستگی فوری از چشمان باید دانست.  وقتی شما به فاصله نزدیکی صفحه کتاب یا یک رایانه را در مدتی نسبتا طولانی نگاه می‌کنید و در پی آن، سر از آن بلند می‌کنید و دورترین سطح قابل دیدن توسط شما در حدود فواصل نزدیک 4 یا 5 متری باشد، چشمان خسته شما همچنان خسته باقی خواهد ماند. اما اگر این فاصله در حدود 15 متر یا بیش از آن باشد، به جهت تطبیق طبیعی عضلات چشم شما با فاصله جدیدِ در حال مشاهده در دوردست، خستگی از چشمان شما به سرعت برطرف می‌شود.

سرایت شور و نشاط

دیوارهای مستحکم و نفوذناپذیر و درهای بسته و ناشفاف، نشانه‌های حیات را در مدرسه، پنهان کرده‌اند. در کلاس‌ها چه می‌گذرد؟ شاید یک دانش‌آموزی که کسل و کم‌نشاط است با دیدن فعالیت و سرزندگی دانش‌آموزان در یک کلاس دیگر بتواند به شکلی غیر مستقیم نشاط خود را بازیابد. شور و سرزندگی، مسری است. می‌تواند سرایت کند. اما دیوارهای کلاس‌ها، جعبه‌هایی درست می‌کند که نمی‌گذارد این شور و نشاط به محیط‌های پیرامون سرایت کند. اما وجود شفافیت در یک مدرسه کمک می‌کند تا دانش‌آموزان به شکلی کم‌هزینه با مشاهده فعالیت‌های دیگران، به فعالیت بیشتر تشویق شوند. این موضوع برای سایر ناظرین هم اثربخش است. یک معلم هم می‌تواند از تصویر عمومی که دورادور از یک کلاس می‌بیند، برای فعالیت‌ها و طرح درس خود ایده‌برداری کند.

شکل4-امکان مشاهده فعالیت دانش‌آموزان و جداره‌های شفاف

تعطیلیِ سرک کشیدن

ناظم یک مدرسه با نگرانی از چگونگی پیاده شدن نظم و رعایت انتظارهای مدیران مدرسه از دانش‌آموزان، همواره مجبور به سرکشی به فضاهای گوناگون مدرسه می‌شود. اسم سرکشی را در ذهن خود تصویرسازی کنید. شاید اگر خود را به جای دانش‌آموزان بگذارید به جای “سرکشی” می‌گویید: “سرک کشیدن” و از این کار ناظم یا هر یک از مسؤولین مدرسه خوشتان نمی‌آید. سرک کشیدن، احساس خوشایندی در دانش‌آموزان ایجاد نمی‌کند. به علاوه این که همواره امکان نظارت بر همه فضاهای مدرسه وجود ندارد. هر چند این کار ضروری هم به نظر نمی‌رسد. اما به هر حال مسؤولان یک مدرسه خود را پاسخگو می‌دانند و باید رویدادهای مدرسه را تا حد معقول و مناسبی زیر نظر داشته باشند بدون اینکه منجر به ایجاد حاشیه‌های نامطلوبی بشود.

 

شفافیت در جداره‌های مدرسه، بهترین راهکار برای رسیدن به این نوع از نظارت بر فعالیت‌ها، فرآیندها و رویدادها در مدرسه است بدون این که جلب توجه کند و بخواهد اسامی با بار منفی همچون سرک کشیدن را با خود یدک بکشد. به طور کلی محیط‌های این‌چنینی که تا حدود مناسبی از شفافیت در دیوارهای داخلی استفاده می‌کنند محیط‌هایی هستند که همه افراد در آن محیط، احساس نوعی از نظارت اجتماعی می‌کنند که این موضوع باعث می‌شود تا بار مسؤولیت نظارت بر رویدادهای مدرسه به کل افراد مدرسه تقسیم شود.

ادامه دارد…

و در قسمت بعد می‌خوانیم:

شفافیت دیوارهای یک کلاس، تهدیدها و در پی آن مخالفین بسیاری هم دارد. از این رو است که این موضوع یک دوراهی چالشی در معماری مدرسه است و تصمیم‌گیری درباره آن نیاز به بررسی‌های چندبعدی دارد. گاهی طرح این موضوع برخی از معلمین را به دلیل‌های گوناگون، نگران می‌کند. نگرانی‌هایی که بیشتر از همه پیرامون حواس‌پرتی و عدم تمرکز دانش‌آموزان در کلاس شفاف است. همچنین این نگاه که یک کلاس درس در قلمرو ویژه یک معلم است در ذهن برخی از معلمین، آگاهانه و یا ناخودآگاه وجود دارد و منجر به این می‌شود که کلاس درس شفاف را نافی و محدود کننده قلمرو خود بدانند.

ضمن این که در ادامه، محدودیت‌ها و آفات این شفافیت، ار قبیل زیاده‌روی در این شفافیت و مشکلاتی که ایجاد می‌کند و یا خطرات شیشه و عوارض سطوح شیشه‌ای و راهکارهای مواجهه و مقابله با آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.