دوراهی‌ها در معماری مدرسه کارآمد

قسمت پنجم – مدرسه باکفش یا بدون کفش؟ (بخش2)

 

در قسمت پیشین بررسی دوراهی پوشیدن یا نپوشیدن کفش در زمان برگزاری مدرسه در فضاهای داخلی مدرسه را مورد بررسی قرار دادیم. ضمن بررسی سابقه این موضوع در ایران و جهان، به برخی از نگرانی‌های منتقدین مدارس بدون کفش اشاره شد. این سؤالات که آیا نگرانی‌های مخالفین مدارس بدون کفش، قابلیت تقلیل و یا برطرف شدن را دارد و یا این‌که از سویی دیگر آیا مزایای مدرسه بدون کفش به اندازه‌ای هست که بتواند معایب آن را قابل چشم‌پوشی نماید، مطالبی است که پس از طرح مزایای مدارس بدون کفش مبتنی بر تجربیات و تحقیقات انجام شده تا کنون در این قسمت به آن‌ها خواهیم پرداخت.

شکل1: مدرسه بدون کفش و استفاده از همه فضاها

• مدارس بدون کفش در تحقیقات بین‌المللی

موضوع مدارس بدون کفش در بسیاری از کشورها به عنوان یکی از موضوعات مهم و پردامنه در اداره مدرسه و متعاقب آن در طراحی فضاها و مبلمان آن‌ها می‌باشد. در این رابطه تحقیقات گوناگون و متنوعی در کشورهای مختلف شکل گرفته‌است. از این میان، محققان دانشگاه بورنموث انگلستان به سرپرستی پروفسور استفان هپل[1] در یکی از این تحقیقات گسترده در 25 کشور جهان و در بیش از 100 مدرسه در مدت 10 سال دریافتند، دانش آموزان مدارسی که کفش خود را در ابتدای ورود به ساختمان مدرسه از پا درمی‌آورند، بیشتر احتمال دارد که زودتر به مدرسه بروند و دیرتر از آن خارج شوند. مطابق این تحقیق، این دانش‌آموزان به طور میانگین روزانه حدود نیم ساعت بیش از دیگران علاقه به مطالعه از خود نشان می‌دهند و از پیشرفت تحصیلی بیشتری برخوردارند 

شکل2: آسایش و راحتی در مدارس بدون کفش

مدرسه مثل خانه

استفان هپل می‌گوید:”کودکان بسیار تمایل دارند که در صورت نداشتن کفش روی زمین بنشینند و استراحت کنند و آخرین جایی که یک کودک یا نوجوان برای مطالعه می نشیند پشت میز و روی یک صندلی است و ما دریافتیم که 95٪ از آن‌ها روی صندلی درس نمی‌خوانند. آن‌ها وقتی در خانه هستند معمولاً روی زمین می‌نشینند و یا دراز می‌کشند و درس می‌خوانند. داشتن شرایطی در کلاس که مانند خانه است منجر به این می‌شود که تعداد بیشتری از دانش‌آموزان در آن کلاس به مطالعه کردن علاقه نشان دهند”. 

در پژوهش آقای هپل و برخی تحقیقات دیگر، در مدارس بدون کفش، سطح یادگیری در دانش‌آموزان تا حدودی افزایش می‌یابد، زیرا این موضوع باعث می‌شود آسایش، آرامش و احساس “در خانه بودن” داشته باشند.

البته در اسکاندیناوی و سایر کشورهای اروپای شمالی، معمول است که کفش را در خارج از خانه و هنگام ورود به خانه، به خصوص در هوای برفی و بارانی از پا در می‌آ‌ورند تا برف و رطوبتِ کفش‌ها، داخل خانه وارد نشود. از همین رو نداشتن کفش در مدارس هم امری عادی است. اما این مطلب فقط به سابقه و فرهنگ افراد در خانه‌ها محدود نمی‌شود. در کشورهایی مانند اسپانیا و ایتالیا پوشیدن کفش در خانه رایج‌تر است. با این حال مطابق این تحقیقات، حتی در این کشورها هم رفتار دانش‌آموزان در مدارس بدون کفش بهبود یافته و شرایط تحصیلی بهتری فراهم آمده‌است.

• چرا مدرسه بدون کفش؟

بررسی تحقیقات بین‌المللی و همچنین تجریات داخلی و گفت‌‌وگوهایی که با گردانندگان برخی مدارس در زمینه مدارس بدون کفش داشته‌ایم نتایجی در پی داشته است که به اختصار و به صورت فهرست‌وار به آن‌ها اشاره می‌نماییم:

مدارس بدون کفش و نتایج تحقیقات و تجربیات

• آسایش و آرامش: احساس راحتی و آسایشی که پاها در حالت بدون کفش دارند، برای همه افراد قابل درک است. این آسایش قطعا در روح و جسم دانش‌آموزان در ساعات طولانی حضور در مدرسه، مؤثر واقع می‌گردد. این ویژگی در تجربه بسیاری از موافقان مدرسه بدون کفش در کشور ما به چشم می‌خورد.
• کاهش هزینه‌ها: طبق بررسی‌های آماری دانشگاه بورنموث در سال 2016، در مدرسه بدون کفش در حدود 20 درصد، هزینه نظافت مدرسه به جهت حذف کفش‌ها کاهش می‌یابد. مطابق این تحقیقات، پاکیزگی کفپوش‌ها و فرش‌ها در این مدارس منجر به آرامش و رضایت والدین دانش‌آموزان نیز می‌گردد. زیرا نگرانی آن‌ها از ابتلا به بیماری‌ها در چنین رویکردی، کاهش می‌یابد. همچنین هزینه تعمیر و خریداری مبلمان در مدارس بدون کفش تا حدود 27 درصد کاهش نشان می‌دهد. کاهش تعداد میز و صندلی و نشستن بچه ها بر روی بالشتک‌ها و بر روی زمین و همچنین کاهش استهلاک مبلمان به جهت عدم برخورد کفش‌ها با آن مبلمان و کاهش سائیدگی و پارگی آن‌ها، از دلایل این کاهش هزینه ها شمرده می‌شود. بر اساس این مطالعات، هزینه تهیه کفش در این مدارس، فشار مالی کمتری به والدین آن‌ها وارد می‌کند.
• افزایش تمرکز: تمرکز دانش‌آموزان در مدارس بدون کفش از سایرین بیشتر است. زیرا به پا کردن کفش و بودن پاها درون آن، به شکلی ناخودآگاه و حتی بعضاً آگاهانه، توجه فرد را به خود جلب می‌کند.
• آرامش محیطی: در مدارس بی‌کفش، آرامش و سکوت نسبی بیشتری وجود دارد. بدیهی است که اثر صوتی برخورد کف کفش با زمین در مقایسه با پایی که جوراب، پوشش آن‌ است ، کاملا متفاوت است. ضمن این که در این مدارس، مبلمان کمتری وجود دارد و در عین حال بسیاری از سطوح فرش شده اند که در این صورت صدای کشیده‌شدن مبلمان به کف، کاهش می‌یابد.
• توسعه سرانه فضاها: کف‌های تمیزتر و مبلمان کمتر، فضای بیشتری را برای فعالیت، همکاری، ارائه ، نقش‌آفرینی ایجاد می‌کند. دانش‌آموزان قدرت مانور، تحرک و انعطاف بیشتری پیدا می‌کنند و سرانه فضاهای مفید افزایش می‌یابد زیرا گوشه و کنارهای همه فضاها در این مدارس، می‌تواند موقعیتی برای نشستن و انجام فعالیتی باشد. همه این‌ها به عنوان راهبردهای موثر یادگیری به کار می‌آیند.
• کاهش بوی نامطبوع: بر اساس تجربیات برخی از مدارس بدون کفش، میزان بوی نامطبوع عرق پاها یا به قول معروف بوی ناخوشایند جوراب‌ها، در فضاهای گوناگون به مراتب کمتر از محیط‌های محدود بدون کفش سایر مدارس مانند نمازخانه مدارس معمول است. بدیهی است که میزان تعرق در پاها به جهت پوشیدن زمان طولانی کفش‌ها بیشتر می‌شود و این بوی نامطبوع ایجاد می‌شود. به بیان ساده‌تر، نمازخانه یک مدرسه بدون کفش از نمازخانه یک مدرسه معمول و باکفش، وضعیت بسیار مناسبتری در این رابطه دارد.

 

راهکارهای کاهش پیامدهای نامطلوب در مدارس بدون کفش

شرایط ساختمانی در برخی مدارس، امکانی برای تبدیل آن مدرسه به یک مدرسه بدون کفش فراهم نمی‌سازد. اما برای مدارسی که این امکان در آن‌ها فراهم است، شناخت راهکارهای رفع پیامدهای نامطلوب و یا به حداقل رساندن آن‌ها بسیار اهمیت پیدا می‌کند. در این جا به بررسی برخی از این پیامدها و راهکارها می‌پردازیم.

• آسیب های فیزیکی تردد بدون کفش روی کفپوش‌ها یا سطوح سخت:

پیش از این گفته شد که تردد بدون کفش و حتی نشستن طولانی‌مدت روی زمین سفت و سطوح سخت، به تدریج به مفاصل پا و کمر آسیب می‌زند. بدیهی است که برای رفع این موضوع باید بخش قابل توجهی از فضاها را با کفپوش‌های نرم و پرزدار مانند فرش یا موکت مناسب، پوشاند.

روش دیگر که می‌توان به آن توجه داشت استفاده از صندل یا پاپوش‌های شخصی برای هر دانش‌آموز در داخل محیط است. هر شخصی پس از ورود به مدرسه کفش خود را در محفظه ای قرار می‌دهد و پاپوش مخصوص که پاکیزه و نرم باشد را به پا می‌کند و در محیط تردد می‌کند. علاوه بر این، چنین پاپوش‌هایی می‌تواند ضمن حفاظت پای دانش‌آموزان از آسیب برخورد با پایه میز و صندلی‌ها، در فصل سرما هم از ایجاد احساس ناخوشایند قرارگرفتن پا بر روی سطوح سخت و سرد جلوگیری کند. وجود بالشتک‌های کوچک برای نشستن روی زمین در مدارس بدون کفش هم راهکار مناسب دیگری برای کاهش آسیب‌های بدنی است.

شکل 3:محل نگهداری بالشتک‌های مخصوص نشستن و صندل‌های شخصی

• رفع آلودگی کفپوش‌های پرزدار:

نظافت کفپوش‌های پرزدار، قدری مشکل است. در اینجا به دو رویکرد باید توجه کرد. یکی پیشگیری تا حد امکان از آلوده شدن این سطوح است که نیاز به مدیریت و فرهنگ‌سازی در مدرسه دارد. رویکرد دیگر تعریف یک برنامه مناسب برای زدودن آلودگی‌های پیش‌آمده است. برنامه پیشنهادی در سه بخش قابل تعریف است.

بخش اول توصیه به استفاده از موکت‌های فوم دار تایلی است. این موکت‌ها مثلاً در ابعاد مربع‌هایی به ضلع 40 یا 50 سانتی‌متری در کنار هم چیده و روی زمین چسبانده می‌شوند. در این نوع کفپوش‌ها، در مکان‌هایی که موکت‌ها آلوده می‌شوند می‌توان در بازه زمان‌های نزدیک‌تری فقط آن بخش‌ها را کند و شست و شو نمود. بخش دوم این برنامه استفاده از دستگاه‌های نظافت کفپوش‌ها در محل است و بخش سوم، شست و شوی سالانه است که به طور معمول در همه مدارس و معمولا در زمان تعطیلات تابستانی مورد توجه قرار می‌گیرد.

• خروج اضطراری و گره ترافیکی در کفش‌کنی!

در شرایط خاص و بحرانی و در زمانی که کل جمعیت مدرسه لازم است به اضطرار و با سرعت از مدرسه خارج شوند، اگر قرار باشد در محل کفش‌کنی، همه افراد بخواهند کفش خود را بردارند و به دقت به پا کنند، اگر منشأ اصلی حادثه و بحران، به هیچ کس آسیبی نرساند، ازدحام و فشار جمعیت ایجاد شده منجر به آسیب‌های جبران ناپذیری می‌شود. به نظر می‌رسد پیامدهای نامطلوب این موضوع تنها با آموزش، تمرین و اجرای مانورهای سالانه کارآمد در شرایط شبیه‌سازی شده با بحران در شرایط قبل از بحران قابل تقلیل است.

• پیامدهای تربیتی

در شماره قبل گفته شد که اگر در یک مدرسه، فضاها فرش شده باشند و کف کلیه فضاها پاکیزه باشند، احتمال دراز کشیدن دانش‌آموزان در زمان خستگی در گوشه و کنار محیط مدرسه زیاد می‌شود. این موضوع در موقعیت‌های رسمی مدرسه و در محل تردد معلمین و اولیاء دانش‌آموزان، خصوصاً در پایه‌های تحصیلی دبیرستانی، نامطلوب به نظر می‌آید.

بررسی موضوعات تربیتی بسیار پیچیده‌هستند و راهکارهای تقلیل و یا رفع موارد نامطلوب در آن‌ها ظرافت و حساسیت‌های ویژه‌ای را نیاز دارد. در این ساحت بسیار دقیق و ظریف، ما با یک موضوع مرکب روبرو هستیم. ترکیبی از فرهنگ، خانواده، مدرسه، معماری، مبلمان، روابط اجتماعی، سن و مقطع تحصیلی و بسیاری از موضوعات که هر کدام در این موضوع سهم جدی و تأثیرگذاری دارند.

اگر یک نوجوان دبیرستانی در خانواده خود یادگرفته باشد که وقتی پدر یا مادر وارد می‌شوند به احترام آن‌ها پاهایش را جمع کند و بایستد، در مدرسه هم به شکل درستی رفتار خواهد کرد. نوع تعریف روابط اجتماعی در مدرسه بین معلمین و دانش‌آموزان و دانش‌آموزان سال‌های بالاتر و پایین‌تر هم در این زمینه اثرگذار است. ورود به عرصه پیچیده تربیتی در این موضوع مرکب، نیاز به یک پژوهش ترکیبی دارد اما با توجه به زمینه تعریف شده در این مقالات می‌توان گفت تا آن‌جایی که ممکن است باید شرایطی از نوع معماری و مبلمان فراهم باشند که حداقلی از این پیامدهای نامطلوب شکل بگیرند. مثلاً خوب است از قرار گرفتن مبلمان و هر نوع امکاناتی که لمیدن و رها شدن روی آن‌ها جاذبه دارد در فضاهای رسمی مدرسه اجتناب گردد، مناسب است تا فضاهای دیگری برای این منظور در نظر گرفته شود تا ضمن این که به کمک شفافیت فضاها، دورادور قابلیت نظارت و نظم‌دهی متناسب با فرهنگ شایسته و به هنجار داشته باشد، دانش‌آموزان هم بتوانند بدون نگرانی هرچند در زمان‌هایی محدود، به شکلی راحت به استراحت بپردازند.

• کفش‌های از دست رفته

با توجه به جمعیت قابل توجه در مدارس و احتمال وقوع اشتباه در انتخاب کفش، فراموشی محل کندن کفش‌ها در مدارسی که بیش از یک کفش‌کنی دارند و حتی موضوع سرقت در این ارتباط، پدیده مفقود شدن کفش‌ها در مدارس بدون کفش به دور از انتظار نیست. مناسب است تا موقعیت کفش‌کنی مدرسه در محدوه نظارت یکی از دفاتر مدرسه باشد.

اختصاص یک کمد یا محفظه قفل‌دار کوچک محل کفش و همچنین صندل ویژه فضاهای داخلی برای هر دانش‌آموز هم راهکار مناسب دیگری است.

شکل 4: کمدهای قفل‌دار برای کفش‌ها

• جوراب‌های سوراخ

یکی از مشکلات مدارس بدون کفش برای دانش‌آموزان و خصوصاً معلمین، سوراخ شدن جوراب‌ها و حس ناخوشایند و نامطلوب متعاقب آن است. در چنین مدارسی مناسب است تا معلمین در محل دفتر مدرسه و دانش‌آموزان در کمدها و یا حتی کیف خود یک جفت جوراب به عنوان ذخیره برای پیش‌بینی چنین مواردی داشته باشند.

• سرویس‌های بهداشتی

معمولاً ورود به سرویس‌های بهداشتی در مدارس بدون کفش، با تعدادی دمپایی‌ها در آن‌ها شکل می‌گیرد. همین موضوع باعث می‌شود که سرویس‌های بهداشتی داخلی در این مدارس به نسبت مدارس دیگر، ظاهری پاکیزه‌تر داشته‌باشند. در بعضی از مدارس تعدادی از سرویس‌ها در طبقات قرار دارند و تعداد بیشتری هم در حیاط هستند که این سرویس‌های بیرونی با کفش‌های بیرونی مورد استفاده قرار می‌گیرند. مناسب است تا برای استفاده از سرویس‌های داخل ساختمان از دمپایی‌هایی که سربسته هستند و همچنین در سطوح مرطوب سر نمی‌خورند استفاده نمود و امکانات مناسب برای ضدعفونی کردن قبل از استفاده در شرایط شیوع بیماری‌های واگیردار را فراهم کرد.

• کارگاه و آزمایشگاه

مدارسی که تصمیم  می‌گیرند به مدرسه بدون کفش تبدیل شوند بعد از اینکه محل کفش‌کنی و مرز با کفش یا بدون کفش بودن را تعیین می‌کنند، با یک سؤال اساسی روبرو می‌شوند. “با آزمایشگاه و کارگاه چه کنیم؟”

تصمیم در این رابطه بستگی به موقعیت کارگاه یا آزمایشگاه دارد. اگر این موقعیت‌ها این قابلیت را داشته باشند که از محیط حیاط دسترسی داشته‌باشند به راحتی این موضوع قابل مدیریت کردن می‌شود. اما در صورتی که کارگاه یا آزمایشگاه در بخش داخلی مدرسه باشند و امکان برقراری دسترسی به آن‌ها از سمت حیاط ممکن نباشد، وجود یک جاکفشی در بدو ورود و استفاده از صندل‌های مشترک سرپوشیده مناسب محیط‌های کارگاهی و آزمایشگاهی به تعداد ظرفیت این محیط‌ها یکی از راهکارها می‌باشد. البته داشتن کفش مخصوص کارگاه و آزمایشگاه به صورت شخصی برای دانش‌آموزان نیز راه حل مناسب دیگری است که به جهت مقابله با شیوع بیماری‌های واگیردار گزینه مناسبتری به نظر می‌رسد.

• چالش دو حیاطی

مدارسی که دو حیاط یا بیشتر دارند برای مدیریت موقعیت‌های با کفش یا بدون کفش و جانمایی کفش‌کنی یا کفش‌کنی‌ها با چالش‌هایی روبرو می‌شوند. این نوع چالش‌ها متناسب با ساختمان هر مدرسه پاسخ متفاوتی دارد. البته ممکن است همانگونه که در ابتدا گفته شد برای برخی مدارس هم هیچ پاسخی نداشته باشد. ولی به طور معمول برای ساختمان‌هایی که طراحی و همچنین بهره‌برداری اصولی داشته باشند امکان کشف پاسخ برای بیشتر سؤالات اینچنینی فراهم است.

 

سخن آخر در این نوشته

شایسته است که چالش دوراهی مدرسه بدون کفش و یا باکفش به عنوان یک موضوع مهم بررسی و به آن پرداخته شود، با همه مطالبی که در این دو قسمت در ارتباط با موضوع به آن پرداخته شد، باز با قاطعیت نمی‌توان قاعده کلی برای این مطلب تعریف کرد. این چالش یا دوراهی، از آن دسته مطالبی است که باید در هر مدرسه و با شرایط مقتضی در آن مدرسه به آن پرداخت. امید است که این مطالب بتواند زمینه‌های اولیه این بررسی‌ها را فراهم آورده باشد.

 

[1] . Professor Stephen Heppell