معماری مدرسه؛ به عنوان معلم سوم
قسمت دوم – آکواریم در نقش معلم
بررسی شرایط و راه‌کارهای تحقق یادگیری، به کمک طراحی معماری، مبلمان و تزئینات مدرسه
انتظار از ساختمان مدرسه برای یادگیری
در قسمت قبلی اشاره شد که یادگیری تنها در کلاس‌های درس اتفاق نمی‌افتد، بلکه در و دیوار مدرسه نیز می‌توانند همانند معلم و کتاب برای دانش‌آموزان، آموزاننده باشند و اجزاء ساختمانی یک مدرسه، می‌توانند به عنوان یک کتاب درسی آموزشی و یا به عنوان معلم در نظر گرفته شوند و منجر به یادگیری در دانش‌آموزان شوند.
باید پذیرفت که محیط معماری به عنوان یک اثر هنری، به خودی خود می‌تواند بر رفتار، تأثیرگذار باشد. می‌تواند تحرک‌آفرین یا سرکوب کننده تحرک باشد. می‌تواند خلاقیت‌زا یا کاهنده خلاقیت باشد. می‌تواند ترس و یا شادی بیافریند. و به طور کل این قابلیت را دارد که روی طیف وسیعی از پدیده‌های روانی تأثیر بگذارد که البته یکی از این پدیده‌ها، یادگیری است.
شکل 1 – آکواریم ساده با کارکرد معمول آن
وقتی شما به ساختمان و محیط فیزیکی مدرسه به عنوان یک ظرفیت خوب برای تبدیل شدن به ابزار تدریس نگاه کنید، می‌توانید از موقعیت‌های گوناگون محیطی از قبیل معماری، مبلمان و تزئینات مدرسه، به خوبی در این راستا استفاده کنید.
آکواریوم آموزنده
در یک مدرسه، تصمیم به تهیه و ساخت یک آکواریم گرفته می‌شود. البته آکواریم، به شکل ساده و معمول خود، ظرفیت نسبتاً خوبی برای یادگیری دارد. اما اگر در این مدرسه، تمرکز بیشتری روی ساخت آکواریم با قابلیت‌های آموزنده‌تر، صورت پذیرد، علاوه بر تأثیرات اولیه‌ای که همه آکواریم‌ها در یادگیری دانش‌آموزان می‌گذارند، می‌توان شاهد گسترده‌تر شدن موقعیت‌های منجر به یادگیری در محیط مدرسه بود.
مهم‌ترین ابزار برای دستیابی به این هدف، قرارگیری در موقعیت پاسخ‌گویی به این سؤال است که، آیا ما می‌توانیم یک آکواریمی بسازیم که غیر از کارکرد معمول آن، کارکرد دیگری نیز داشته باشد؟ کارکردی متفاوت و در عین حال آموزنده. وقتی ذهن خود را با این پرسش به چالش بکشیم، ممکن است رفته رفته ایده‌هایی متفاوت تولید شود.
آکواریم در نقش معلم قانون ظروف مرتبط
ظروف مرتبط به ظروفی گفته می‌شود که معمولا از بخش زیرین به نحوی به یکدیگر راه داشته باشند، به گونه‌ای که اگر در یکی مایعی بریزند بتواند به دیگر ظروف راه یابد و حتی اگر آن ظرف‌ها اختلاف شکل هم داشته باشند، سطح مایع در همگی آن‌ها به یک سطح تراز می‌گردد.
قانون ظروف مرتبطه می‌گوید: دو یا چند ظرف مجزای حاوی مایعات، تا وقتی که از هم جدا هستند، سطح مایعات درون آن‌ها می‌توانند در ارتفاع‌های مختلف قرار گیرند؛ اما، به محض آن‌که این ظروف را با لوله‌ای بهم وصل کنیم، محتوای ظرفی که در ارتفاع بالاتر قرار دارد شروع به حرکت به سوی ظروف پائین تر کرده و سطح مایع موجود در ظروف کم‌ارتفاع تر را بالا می‌برد، و این جریان آن‌قدر ادامه می‌یابد که مایعات داخل همه ظروف، هم‌سطح شوند.
شکل 2 – قانون ظروف مرتبط
به نظر شما نمی‌توان با این نگاه یک آکواریم با چند مخزن مختلف و مرتبط، در مجاورت هم ساخت، به گونه‌ای که مجاری ارتباطی این مخازن با شیر مخصوص قابلیت کنترل ارتباط با هم را توسط دانش‌آموزان داشته‌باشند؟
بدیهی است که چنین آکواریومی، جذاب‌تر و آموزنده‌تر از یک آکواریم معمولی است. خصوصاً این‌که دانش‌آموزان می‌توانند فعالانه در تعامل با آن باشند. پژوهش‌ها نشان داده است که از مهم‌ترین ویژگی‌های محیط کالبدی جذاب و آموزنده برای دانش‌آموزان در یک مدرسه، سازه، تجهیزات، جزئیات و موادی است که می‌توان تغییراتی در آن‌ها داد و آن‌ها را دستکاری کرد، این ویژگی، نوعی از انعطاف‌پذیری را ایجاد می‌کند که زمینه تعامل و در پی آن کشف اطلاعات مبتنی بر تجربه حسی را فراهم می‌کند. بنابراین این آکواریوم می‌تواند به شکلی تعاملی منجر به یادگیری مبتنی بر تجربه حسی باشد.
شکل3 – آکواریوم در نقش معلم قانون ظروف مرتبط
آکواریوم آموزنده تجزیه نور سفید به رنگ‌های گوناگون
همه ما می‌دانیم که نور مرئی یا همان نور سفید، شامل مجموعه ای از رنگ‌های متفاوت است. می‌توان طیف این رنگ‌های متفاوت را به کمک منشور مثلثی مشاهده کرد.این نور سفید توسط منشور با قاعده مثلث، به رنگ های بنفش، آبی، سبز، زرد، نارنجی و قرمز تجزیه می‌شود. هر یک از رنگ‌های طیف نور سفید، طول موج‌های متفاوتی دارند و رنگ‌های مختلف با فرکانس‌های متفاوت در نور سفید، در اثر برخورد با منشور، با زوایای مختلفی شکسته می‌شوند و این موضوع باعث می‌شود تا رنگ‌های مختلف نور سفید، در زاویه‌های متفاوتی از هم جدا شوند.
ساخت یک آکواریم به شکل منشور با قاعده مثلث در مجاورت منفذی به فضای خارج و یا هر گونه روشنایی که می‌تواند منبع نور سفید باشد، این نور را تجزیه می‌کند و می‌تواند منجر به یادگیری موضوع تجزیه نور به کمک محیط کالبدی مدرسه گردد. در این جا موضوع فیزیک نور و تجزیه آن، کارکرد جدیدی است که علاوه بر جذاب‌تر کردن یک آکواریوم و تولید نورهای رنگی متنوع در فضا، نقش آموزنده بودن را نیز به این آکواریوم می‌بخشد.
شکل 4- تجزیه نور با طراحی آکواریم به شکل منشور در مجاور پنجره به صورت شماتیک
آکواریم باز و تعاملی
آکواریوم باز و تعاملی نیز می‌تواند گونه دیگری باشد که البته با آکواریوم‌های معمول متفاوت است و رویکرد آموزنده‌تری را دنبال می‌کند. حتی این نوع آکواریم می‌تواند تنها محل نگهداری ماهی‌ها نباشد. بلکه آزمایشگاه کوچکی برای بررسی انواع رفتار شناوری و یا غرق شدن مواد گوناگون در آب گردد.
شکل5- آکواریوم باز و تعاملی
خود را در معرض پرسش قرار دهیم
این‌ها چند نمونه پاسخ مثبت به این سؤال بود که: آیا ما می‌توانیم آکواریمی بسازیم که غیر از کارکرد معمول آن، کارکرد آموزنده دیگری نیز داشته باشد؟ آکواریم، یکی از انواع عناصر مرتبط با تزئینات معماری فضاها است. هر محیط کالبدی در همه فضاها، از جمله مدارس ما، می‌تواند عناصر، اجزاء، تزئینات و مبلمان متنوع و گوناگونی داشته باشد که کارکردهای چندگانه‌ای داشته باشند و علاوه بر کارکرد معمول آن‌ها، در جهت یادگیری نیز، پاسخ‌دهی کند. معلمین خلاق و توانمند ما قادرند برای بسیاری از اجزاء محیط کالبدی مدرسه با همین سؤال ساده، پاسخ‌های گوناگون و مناسبی به‌دست آورند.
آیا ما می‌توانیم در و پنجره‌ای بسازیم که غیر از کارکرد معمول آن، کارکرد آموزنده دیگری نیز داشته باشد؟
آیا ممکن است که میز و صندلی بسازیم که به جز استفاده رایج آن، بهره‌برداری آموزنده دیگری نیز بتوان از آن داشت؟
آیا ما قادریم تا کمد یا جالباسی بسازیم که غیر از این‌که محل آویخت لباس‌ها یا نگهداری وسایل است، کارکردهای متفاوت با رویکرد زمینه‌ساز یادگیری نیز داشته باشد؟
آیا فضای سبز و محوطه مدرسه می‌توانند به جز کارکرد رایج خود، دارای اجزائی باشند که منجر به یادگیری برخی علوم، برای دانش‌آموزان گردند؟
در قسمت‌های بعدی، با ذکر نمونه‌های دیگر، پیرامون چگونگی به‌کارگیری محیط کالبدی و معماری ساختمان مدرسه، به عنوان ابزار یادگیری، سخن خواهیم گفت.
