مدرسه دوست داشتنی
قسمت چهارم – راهکارهای ایجاد زمینه تحرک در مدرسه
بررسی عوامل مؤثر برحس دلبستگی دانش‌آموزان و معلمین نسبت به مدرسه و فضاهای یادگیری با توجه به معماری و مبلمان آن
راهکارهای فراهم کردن زمینه تحرک و جنب و جوش در مدرسه به کمک معماری و مبلمان آن
در قسمت قبل اشاره کردیم که عامل دیگری که می‌تواند مدرسه را دوست‌داشتنی‌تر کند ، وجود فضاهایی است که امکان جست و خیز و تحرک در آن‌ها فراهم باشد. مدارسی که متن فعالیت‌ها و شرایط طراحی معماری آن‌ها، مشوق تحرک و جنب‌و‌جوش باشد، زمینه نشاط جسمی و شادابی روحی در افراد آن فراهم می‌شود که چنین شرایطی موجب علاقمندی بیشتر بچه‌ها به محیط مدرسه می‌گردد.
در شماره گذشته، به کمک گفت‌و‌گوی فرضی بین مجید و محسن، به کلیات این موضوع پرداختیم اما در این شماره به شکلی دقیق‌تر به راهکارهای مرتبط با آن می‌پردازیم.
حرکت و جنب و جوش، حتی در زمان یادگیری
مهم‌ترین رویکرد در ساعات یادگیری، مقابله با نشستن‌های طولانی‌مدت و بدون تحرک یا کم‌حرکت توسط بچه‌ها در یک مکان ثابت است. برای این منظور هم باید شیوه فعالیت و برنامه یادگیری به گونه‌ای باشد که دانش‌آموزان در یک نقطه ثابت مستقر نباشند و هم طراحی فضاها و مبلمان آن‌ها متناسب با این رویکرد باشد. همان رویکرد استفاده از شیوه‌های گوناگون یادگیری و تعریف برنامه‌های آموزشی متکی بر فعالیت‌های دانش‌آموزی و یا همان بحث همیشگی مدرسه دانش‌آموزمحور.
در چنین وضعیتی وجود مبلمان متنوع و متحرک، صندلی‌های چرخ‌دار، در اندازه‌های مختلف و در گوشه و کنار فضاهای یادگیری، توأم با طرح درس پویا و منعطف، ضروری است. فضایی که دانش‌آموزان آن در حرکت و پویایی هستند و فعالیت‌های گوناگونی در گوشه و کنار فضاهای آن انجام می‌دهند و موقعیت مکانی خود را مکرراً تغییر می‌دهند. چنین شرایطی خود‌به‌خود مانع سکون طولانی افراد می‌گردد.
شکل1: فضای یادگیری پرتحرک
ورزش کردن، حتی برای خرید از بوفه مدرسه
چرا فکر می‌کنیم که در یک ساختمان برای رسیدن از یک نقطه به نقطه دیگر اگر چند راه وجود داشته باشد، همه آن راه‌ها باید بدون زحمت و مانع، ما را به مقصد برسانند؟ چه اشکالی دارد که یکی از این راه‌ها با موانعی طراحی و اجرا شود که عابر در آن مسیر، وادار به تحرک و ورزش شود؟
یعنی در یک مدرسه، برای برخی فضاها، دو یا چند مسیر دسترسی تعریف کنیم، و یکی از این مسیرها را با ابزار و موانعی مجهز نماییم، تا به گونه‌ای یک راه تندرستی ایجاد کرده‌باشیم.
البته انتخاب مبدأ و مقصد در این موضوع اهمیت دارد. مثلا دفتر مدیر مدرسه نمی‌تواند مقصد مناسبی برای این منظور باشد. اما بوفه مدرسه، کارگاه‌ها، سالن غذاخوری، فضاهای ورزشی، برخی فضاهای یادگیری و هر فضایی که چندان رسمی نباشد، و بسیاری از فضاهای مدرسه می‌تواند این نوع از مسیرهای دسترسی را داشته باشد.
موانع بیخطر و دعوت‌کننده
اما چه موانع و ابزاری را باید در این نوع مسیرها پیش‌بینی کرد؟ پاسخ این سؤال کاملا باز و مبتنی بر خلاقیت شماست. مواردی مانند استفاده از سطوح شیب‌دار، پستی و بلندی، شبکه طنابی، دالانهای شفاف در ترازهای ارتفاعی گوناگون (شکل2)، صخره مصنوعی، استخر توپ، نردبان طنابی، لاستیک خودرو جهت عبور از داخل و یا روی آن و بسیاری از ایده‌ها و ابزار خلاقانه‌ای که متناسب با موقعیت‌های مدرسه شما می‌توان به کار بست.
شکل 2: امکان صخره‌نوردی روی دیواره‌های خارجی این دالان‌ها
البته روشن است که این موانع نباید خطرآفرین باشند. همچنین باید جذابیت و دعوت‌کنندگی لازم را داشته باشند تا بچه‌ها در بیشتر مواقع، به جای راه دسترسی معمول و هموار، مسیر مشوق تحرک به وسیله این موانع را انتخاب کنند.
شکل 3: راه‌های منتهی به بوفه مدرسه
شکل 4: انواع شبکه طنابی
شکل 5: ابزار ساده برای تحرک بیشتر
صخره‌نوردی و رفتن به طبقات بالاتر
موضوع بالا فقط در مسیرهای دسترسی در یک طبقه محدود نمی‌شود. صخره‌نوردی، نردبان و یا شبکه طنابی، سرسره و راه‌های مشابه این‌ها می‌توانند به موازات حضور دسترسی‌های عمودی معمول، مانند راه پله، یک طبقه مدرسه را به طبقه دیگر مرتبط سازند. این‌جا نیز دو موضوع امنیت و دعوت‌کنندگی از اهمیت بالایی برخوردار هستند. قرارگیری تشک ایمنی در دامنه و وسعت مناسب، در محل صخره‌نوردی و یا هر روش مشابه دیگر جهت دسترسی به طبقات بالاتر، یکی از این تمهیدات است. همچنین مناسب است این نوع از دسترسی‌ها در برخی موارد به جهت حفظ امنیت، در دو یا سه مرحله، یک طبقه را به طبقه دیگر متصل کند. هر چند ممکن است شما بتوانید به وسیله یک سرسره سرپوشیده شفاف با طراحی مناسب و ایمن، طبقه دوم یا حتی سوم را به همکف متصل کنید.
شکل6: پرش در دو مرحله روی تشک محدود به صفحات شفاف
شکل 7: دسترسی متنوع به طبقه بالاتر
حیاط پویا، حیاط مشوق تحرک
شاید مهم‌ترین بخش از یک مدرسه که می‌تواند هدف مورد بحث ما را حمایت کند حیاط مدرسه است. البته نه حیاط ایستا، خاکستری، و یکنواختی که بیشتر مشوق سکون و توقف است تا جنب‌و‌جوش و تحرک.
اکثر مدارس موجود ما حیاطی مربع یا مستطیل با کف آسفالتشده و خاک‌گرفته دارند که تنها نقشی که بر آن‌ها دیده می‌شود، خطوط موازی و یا نقاط مستقر در راستاهای متوازی برای تشکیل صفوف مراسم صبحگاه هستند. البته خطوط پیرامون زمین والیبال، فوتبال و بسکتبال هم در بعضی مدارس دیده‌می‌شود.
خوشبختانه مدتی است که طرحی به نام «حیاط پویا» در برخی مدارس به اجرا درآمده است. هرچند خروجی این طرح نباید محدود به خط‌کشی‌ها و نقوش جذاب در کف حیاط باشد، بلکه ظرفیت حیاط مدرسه برای تشویق تحرک و حتی یادگیری بچه‌ها به مراتب بیشتر از این‌ها می‌باشد. حیاط یک مدرسه باید عرصه‌بندی شود و مانند یک پارک، مجهز به فضای سبز، پستی و بلندی، وسایل بازی و ورزشی گروهی و فردی، بتواند با یک تنوع فضایی بالا، بسیاری از امکانات مشوق تحرک و نشاط را در خود جای دهد.
شکل 8: طرح حیاط پویا در مدارس ایران
باز هم مناسب‌تر دیدم تا برخی ایده‌های مرتبط با این بحث را به شکل مصور با هم مرور کنیم:
شکل 9: وجود پیست دوچرخه در محوطه مدرسه
شکل 10: نقوش کف حیاط و امکان یادگیری توأم با تحرک
شکل 11: عرصه بندی حیاط مدرسه به بخش‌های گوناگون
شکل 12: ایجاد پستی و بلندی در بخش‌هایی از حیاط
شکل 13: قرار دادن تجهیزات پارکی مفرح مانند ترامپولین در گوشه و کنار حیاط
شکل 14: پیش‌بینی محیط بازی‌های مختلف با عناصر طبیعی و ساده
در هر صورت می‌توان گفت مدارسی که نه فقط زنگ ورزش آن‌ها، بلکه متن فضاها و فعالیت‌های آن‌ها، موقعیت‌هایی مناسب برای تحرک، جست و خیر و نشاط جسمی و روحی هستند، مدارسی جذاب و دوست‌داشتنی هستند. راهکارهای زیادی با هزینه نه چندان زیاد، قابل دسترس هستند و می‌توانند موجب نشاط و پویایی مدرسه باشند. فقط کافی است با این نگاه در فضاهای مدرسه خود قدم بزنید و گوشه و کنار مدرسه را بررسی کنید، آن‌گاه خواهید دید که انواع راه‌های خلاقانه به ذهنتان ورود می‌یابد. با کمترین هزینه و بیشترین تأثیر.
در قسمت‌های بعدی از مجموعه مطالب مدرسه دوست داشتنی، موارد دیگر تأثیر‌گذار در محبوبیت مدرسه که به کمک طراحی معماری و مبلمان مدرسه، قابل دستیابی باشند را مورد بررسی قرار خواهیم داد. همچنان منتظر دریافت نظرات شما هستیم.
