مدرسه دوست‌داشتنی

قسمت اول – یادگیرنده‌های فعال به جای حکومت معلم در کلاس

 بررسی عوامل مؤثر برحس دلبستگی دانش‌آموزان و معلمین نسبت به مدرسه و فضاهای یادگیری با توجه به معماری و مبلمان آن

 

دوست داشتن مدرسه، دوست داشتن تلاش برای یادگیری

به طور معمول، حس تعلق و دلبستگی به مدرسه و کلاس درس، تأثیرات مثبتی بر کیفیت فعالیت‌هایی که در آن انجام می‌شود می‌گذارد و دانش‌آموزانی که به مدرسه محل تحصیل و فعالیت خود علاقمند باشند، انگیزه، توجه و تلاش، در آن‌ها بیشتر دیده‌می‌شود. همچنین، احساس مثبت یک معلم به فضای کلاس درس، در کیفیت سازماندهی فعالیت‌های مربوط به آن کلاس، در آن معلم تأثیر مثبت می‌گذارد.

معماری و مدرسه دوست‌داشتنی

در این رابطه عناصر و عوامل زیادی هستند که بر روی حس تعلق و دلبستگی معلمین و دانش‌آموزان به کلاس‌های درس و یا به عبارتی به فضاهای یادگیری، تأثیر می‌گذارند و البته بخشی از این عناصر، مرتبط با طراحی معماری و مبلمان این فضاها هستند.

در این مجموعه مطالب، به دنبال سرنخ‌هایی هستیم که بتواند آن دسته از ویژگی‌های طراحی معماری و مبلمان فضاهای یادگیری را نشان دهد، به گونه‌ای که هم معلمین و هم دانش‌آموزان، نسبت به فضای کلاس درس، احساس خوشایند و دلپذیری داشته باشند.

مدرسه، مکانی برای فعالیت دانش‌آموزان

یکی از عناصر تأثیر گذار در این زمینه، طراحی فضاهای یادگیری بر پایه فعالیت دانش‌آموزان است.

اگر یک کلاس و یا به عبارتی بهتر، یک فضای یادگیری، به گونه‌ای طراحی شده باشد که محور فعالیت در آن فضا، دانش‌آموزان آن باشند، در چنین شرایطی آن فضاها مشوق و تسهیل‌گر تلاش دانش‌آموزان هستند. نتیجه این شرایط، پویایی و نشاطی در کلاس درس است که خود، زمینه بسیار مطلوبی برای افزایش علاقمندی بچه ها به محیط و مدرسه را فراهم می‌کند. طراحی و مبلمان فضاها و البته طرح درس مطلوب و مناسب معلم، بر اساس فعالیت دانش‌آموزان، کمک می‌کند تا آن‌ها در این محیط به حرکت دربیایند. بیشتر و بهتر دیده شوند و توانایی‌های آن‌ها به ظهور و فعلیت برسد.(شکل1)

بچه‌ها، مدرسه‌ای که در آن، کلاس‌های درس همچون جعبه‌هایی در کنار هم چیده شده‌اند و آن‌ها مجبورند در آن جعبه‌ها، به صورتی کاملا منفعل، ساعت‌ها بدون تحرک، تنها یک شنونده باشند و فعالیتی جز شنیدن و همچنین دیدن سخنران و تخته سیاه و یا پرده نمایش را نداشته باشند، دوست ندارند. (شکل2)

بچه‌ها مدرسه‌ای را دوست دارند که به آن‌ها فرصت خودنمایی می‌دهد و محوریت تلاش و فعالیت را به آن‌ها واگذار می‌کند. فضاهای چنین مدرسه‌ای هم متناسب با این رویکرد طراحی و مبلمان می‌شود.

 

شکل2: دانش‌آموزان غیر فعال و منفعل نسبت به فعالیت معلم در کلاس

 

رابطه طرح درس معلم و شرایط کالبدی فضاهای یادگیری

در فضاهایی که برای فعالیت دانش‌آموزان، طراحی و مبلمان شده‌است، طرح درس معلم هم برای فعالیت بچه‌ها و حمایت از این رویکرد است. در واقع همه تمهیدات برای فعالیت دانش آموز فراهم می‌شود. انواع فعالیت‌هایی که زمینه‌های آن‌ها را معلم آن درس، پیش‌بینی و مهیا کرده‌است. فعالیت‌های گوناگون با امکان وقوع انواع شیوه های یادگیری. گفت و گوی دوستانه، یادگیری از همدیگر، یادگیری در فضای دنج و یادگیری با مشاهده و تجربه های مستقیم، در چنین فضاهایی قابلیت جایگیری پیدا می‌کند و ظرفیت حمایت از این تنوع، صورت می‌پذیرد.

 

بنابراین در مدرسه محبوب بچه‌ها، پایه‌ریزی کلاس‌ها و فضاهای یادگیری، چه در طراحی و چه در بهره‌برداری، بر اساس اولویت درتسهیل زمینه‌های فعالیت بچه ها صورت می‌گیرد.

اما معلم در این زمینه نقش بسیار مهمی دارد.

می‌توانیم نقش معلم در این نوع از مدرسه را به دو بخش کلی تقسیم کنیم:

بخش اول راه اندازی کلاس است و بخش دوم مشاهده فعالیت بچه‌ها و مداخله در صورت ضرورت، به شکلی مناسب.

راه اندازی کلاس، در واقع طرح موضوع و مسئله است، به شکلی که برای بچه‌ها تبدیل به دغدغه آن‌ها در آن موقعیت شود. به نظر می‌رسد، این بخش از فعالیت معلم، نباید بیشتر از 5 تا 10 دقیقه در طول یک کلاس حدوداً یک‌ساعته به درازا بکشد. البته این زمان بستگی به موضوعات مختلفی دارد و حتی ممکن است در طول زمان برگزاری کلاس توزیع شود، اما آن‌چه که باید به آن توجه داشت، آن است که حجم بیشتر فعالیت معلم باید در بخش دوم دیده شود. یعنی زمینه‌سازی، مشاوره و حمایت از فعالیت دانش‌آموزان.

بنابراین بدیهی است که کلاس درس هم باید با همین رویکرد طراحی گردد. تجهیزات و مبلمان آن هم باید به همین شکل سازمان پیدا کنند.(شکل3)

شکل3: نمونه‌ای از مبلمان فضا با توجه انواع فعالیت‌های دانش‌آموزی.

چرا بچه‌ها این نوع کلاس و مدرسه را بیشتر دوست دارند؟

در چنین مدرسه‌ای اتفاقات جالب توجه زیادی برای دانش‌آموزان آن می‌افتد. به این راحتی‌ها حواس آن‌ها پرت نمی‌شود. هم می‌بینند، هم می‌شنوند و هم سایر حواسشان درگیر می‌شود.

بازی می‌کنند. بازی‌های هدفمند. می‌سازند. با فکر و دست خود و تحت هدایت معلم خود می‌سازند و از این ساختن می‌آموزند و لذت می‌برند. می‌فهمند. به خوبی می‌فهمند. چون آن‌ها هستند که فکر می‌کنند، انتخاب می‌کنند و کشف می‌کنند. جست و جو و پژوهش می‌کنند. جالب‌تر آن‌که متوجه گذر زمان نمی‌شوند. حتی می‌شود با این روش، معنی زنگ کلاس و زنگ تفریح را تغییر داد. می‌شود چیزی به اسم زنگ کلاس و تفریح نداشت و ساعت رسمی مشخصی به آن‌ها نداد! خیلی خوب است که در این رابطه بیشتر صحبت کنیم، اما از موضوع اصلی فاصله می‌گیریم. در صورت امکان در مقاله جداگانه‌ای به آن خواهیم پرداخت.

کلاس‌های امروز مدارس و جایگزین آن‌ها در مدارس آینده

همه این را می‌دانیم که اکنون، در بیشتر مدارس ما، حتی تعدادی از مدارس پیشرو، کلاس‌ها و مبلمان آن‌ها برای تدریس سمیناری و سخنرانی معلم چیده شده‌اند. اگرهم معلمی بخواهد به روش مبتنی بر فعالیت دانش‌آموز عمل کند، یا باید به زحمت و با زمان بسیار، وضعیت آن کلاس را به هم بریزد و یا به دنبال فضای دیگری مانند نمازخانه یا کتابخانه باشد تا شاید بتواند بخش‌هایی از برنامه خودش را در آن پیاده کند.(شکل‌های 4 و 5)

شکل4:  نمونه‌ای از یک کلاس درس که مبلمان آن نمی‌تواند طرح درس دانش‌آموزمحور را پشتیبانی کند.

 

شکل5: محدودیت فضا و مبلمان در حمایت فعالیت دانش‌آموزان

بزرگترین تغییری که در مدارس امروز دنیا نسبت به گذشته رخ داده‌است و شاید بسیاری از تغییرات دیگر، تحت تأثیر این موضوع شکل‌گرفته‌اند، رویکرد چرخش از معلم محوری به سمت دانش‌آموز محوری است.

اگر این مهم به شکلی فراگیر مورد توجه متولیان عرصه آموزش و پرورش و همچنین طراحان و سازندگان مدارس ما نیز قرارگیرد، چه بسا روزی شاهد این باشیم که اگر معلمی بخواهد به روش سخنرانی در زمانی طولانی، کل برنامه آموزشی خود را پیاده کند، نتواند در فضاهای یادگیری متداول آن زمان به چنین هدفی دست یابد، بلکه مجبور باشد به دنبال فضایی خاص در مدرسه بگردد که به ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرد و غالب فضاهای یادگیری بر پایه فعالیت دانش‌آموزان طراحی شده‌اند و به این ترتیب این فضاها برای دانش‌آموزان و همچنین معلمین خلاق، دوست‌داشتنی تر و جذاب‌تر شده‌اند.

شکل6: نمونه‌ای دیگر از مبلمان فضا با توجه انواع فعالیت‌های دانش‌آموزی.

 

در قسمت‌های بعدی زمینه‌های دیگری که در طراحی معماری و مبلمان مدرسه، در دوست‌داشتنی تر شدن مدرسه تأثیر‌گذار است را مورد بررسی قرار می‌دهیم. شما هم نظرات خود را در این زمینه با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید.